Karlijn de Wild is als restauratie-architect van Rothuizen Architecten en Adviseurs betrokken bij momenteel het grootste restauratieproject in Nederland, de Domtoren in Utrecht. September vorig jaar heeft zij het groot onderhoud aan de kerktoren van De Nieuwe Kerk in Delft als nieuwe opdracht binnengehaald. Maar wat doet een restauratie-architect eigenlijk? “Ons werk is vrijwel onzichtbaar. En dat is het mooiste compliment dat we kunnen krijgen.”
Op de vierde verdieping van een voormalige brouwtoren van Brouwerij Drie Hoefijzers in Breda zit Karlijn de Wild aan haar bureau. Het is een van haar twee werkplekken. Rothuizen Architecten en Adviseurs heeft namelijk ook een kantoor in Middelburg. “Toen ik bij Rothuizen solliciteerde dacht ik nog dat de locatie ideaal was. Ik woonde namelijk in de buurt van ‘s-Hertogenbosch en wilde per se bij een restauratie-architect in de buurt aan het werk gaan. Bleek dat de restauratietak van het bureau in Middelburg zat, toch een eindje verder”, lacht ze.
De Wild studeerde Bouwkunde aan de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e). Ze heeft de nuchterheid die daar heerst overgenomen, zegt ze. “In principe moet alles maakbaar zijn, is daar de heersende opvatting. Dit motto heb ik overgenomen. Maar ik miste daar iets. Ik had ook interesse in architectuurgeschiedenis en monumentenzorg. Op de TU/e werd daar weinig aandacht aan besteed. Ik kwam in die tijd in contact met Koen Ottenheym, professor architectuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Hij nodigde mij uit om bij hem de Master te volgen. Ik ben dus duaal afgestudeerd.”
Mentor
In 2018 ging De Wild aan de slag bij Rothuizen Architecten en Adviseurs. Toenmalig restauratie-architect Erik Jan Brans werd haar mentor. “Ik werd in feite direct in het diepe gegooid toen Erik Jan mij vroeg om samen met hem een megaproject te gaan doen, de restauratie van de Domtoren in Utrecht. Vanaf mijn opleiding kwam ik in feite midden in de praktijkleerschool terecht. Ik leerde de ins en outs van grote restauratieprojecten kennen, ook de hele politiek er omheen. En Erik Jan fungeerde als mijn vangnet, ideaal. Het mes sneed overigens aan twee kanten, want Erik Jan zocht een opvolger voor als hij met pensioen ging. Ik heb een klik met het bedrijf, met mijn mentor en ik kreeg een geweldig toekomstperspectief. Dan neem je de reistijd van mijn huidige woonplaats Boxtel naar Middelburg wel voor lief, geloof me maar.”
Verschil
Wat is eigenlijk het verschil tussen een architect en een restauratie-architect? “Dat vraag ik me ook wel eens af”, lacht De Wild. “Rothuizen als bureau doet het allebei, ik heb zelf niet veel te maken met nieuwbouw ontwerpen. Mijn werk is eigenlijk uitsluitend in erfgoed/monumenten. Het proces is in feite vrijwel hetzelfde, alleen de ingrediënten zijn anders. Bij nieuwbouwprojecten staan de functie en de gebruiker van het pand of de woning centraal, bij een restauratieproject gaat het ook om de vraag ‘hoe houden we het gebouw of bijvoorbeeld de toren in stand?’.”
Rothuizen Architecten en Adviseurs heeft sinds 2009 op grote schaal expertise opgedaan met het materiaal natuursteen. “Met de restauratie van de Eusebiuskerk in Arnhem is het bureau met recht de natuursteenwereld ingerold, zou je kunnen zeggen. In Arnhem werkte Rothuizen na de aanbesteding samen met restauratie-aannemer Nico de Bont en natuursteenbedrijf Slotboom Steenhouwers. Met dezelfde partijen werken we nu ook aan de restauratie van de Domtoren in Utrecht. Het restauratieproject in Arnhem is opgeleverd, maar daar zijn we in feite nog steeds aan het werk met kleine restpunten, zoals het orgel en de Cuyperskamer. In Utrecht is het project in 2016 begonnen – dus voor mijn tijd bij Rothuizen – en de oplevering staat voor dit jaar op de planning. Besef dat er in vijf jaar tijd ruim zeshonderd kuub natuursteen is vervangen. Niet normaal, toch?”, luidt de retorische vraag van de restauratie-architect.
Veelzijdig materiaal
Sinds het prille begin bij Rothuizen Architecten en Adviseurs werkt De Wild met natuursteen. “Ik vind natuursteen een fantastisch, maar bovenal veelzijdig materiaal”, zegt ze erover. “Het is zo uiteenlopend in gebruik, kleur, en dergelijke dat een architect uit een nagenoeg ongelimiteerde hoeveelheid toepassingen kan kiezen. Wat ik persoonlijk jammer vind is dat het gebruik van natuursteen als bouwmateriaal – dus als constructief materiaal bijvoorbeeld voor het bouwen van een natuurstenen gevel met héle blokken – vaak in de bouwwereld wordt onderschat. Zeker bij, en daarbij wil ik nuanceren niet bij álle, nieuwbouwprojecten. Veelal worden nieuwe natuurstenen gevels uitgevoerd met bijvoorbeeld een betonskelet waar natuursteenplaten tegenaan worden gehangen. Ik vind dat jammer, want je kunt de natuursteen zelf ook prima gebruiken om de gevel constructief mee op te bouwen!”
De kennis over het materiaal natuursteen heeft ze in de praktijk opgedaan. “Zo’n gigantisch project als de restauratie van de Domtoren is als het ware een snelkookpan. Daar is de top van de natuursteenwereld bij betrokken, zowel nationaal als internationaal. Al die informatie van de experts gaan in die pan en ik zuig die kennis als een spons op. Ik heb wat dat betreft een olifantengeheugen. Daarnaast moet je oog voor detail hebben, goed leren kijken. Dan is het vak niet zo moeilijk. En dat is maar goed ook, want het vak valt niet uit een boek te leren, je moet het doen. Je leert het op de steigers en door af en toe op het juiste moment de ‘domme architect’ uit te hangen. Dan wil men graag wat extra uitleg geven”, lacht De Wild.
Selectie
Bij een restauratieproject bepaalt de restauratie-architect samen met de restauratie-aannemer en het natuursteenbedrijf – en bij grote projecten ook de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed – welke stenen en beeldhouwwerken dusdanig zijn beschadigd dat ze moeten worden vervangen. Daarna start voor de restauratie-architect vaak een zoektocht, vertelt De Wild. Ze legt uit: “Het is vaak een hele klus om de herkomst van de steen te bepalen. Omdat het vaak erg oude gebouwen betreft, is de mogelijkheid vrij groot dat de groeve niet meer actief is. En dan begint de zoektocht naar een geschikte vervangende steen. Welke steen past er esthetisch – dus qua kleur – en qua eigenschappen hebt beste bij de originele steen? Die vraag moeten wij als restauratie-architect beantwoorden. Bijvoorbeeld door vergelijkbare casussen te bekijken. Welke steen is bijvoorbeeld bij de restauratie van de Dom van Keulen gebruikt als vervangsteen voor eenzelfde steensoort waar wij voor het project in Utrecht naar op zoek zijn. En om volledige zekerheid te hebben, wordt in principe samen met het natuursteenbedrijf de steen in de groeve bekeken”, aldus de restauratie-architect.
En dat laatste is tot haar spijt nog niet voorgekomen, vertelt De Wild. “Mijn mogelijkheden om de groeves te bezoeken komen met name voort uit projectwerk. Helaas is het zo dat de opties die ik had om een groeve te bezoeken – in mijn nog korte carrière in dit vak, ik ben pas goedschiks vanaf 2018 bezig in natuursteenrestauratie – allemaal in de coronajaren vielen. Helaas zijn daarom de meeste bezoeken niet door gegaan, werd er in projecten gekozen om op afstand de steen te keuren of werd de keuze gemaakt om mijn collega destijds mee te nemen (en zat ik op de reserve bank). Ik moet dus bekennen dat ik professioneel nog nooit een groeve heb bezocht. Ik heb de hoop dat met een aantal natuursteenrestauraties in de nabije toekomst de kans op groevebezoek zich weer aandoet!”
Palmares
In haar nog korte carrière in de wereld van restauratieprojecten heeft De Wild met de restauratie van de Domtoren in Utrecht al een behoorlijke palmares opgebouwd. “Tja, zo’n project is natuurlijk Champions League, hoe moet ik dat nog overtreffen, vraag ik me wel eens af. Maar niet lang hoor, want ik hou niet van stilzitten. Er komt altijd wel iets op mijn pad. Zo heb ik vlak nadat Erik Jan met pensioen is gegaan mijn eerste eigen grote project binnen gehaald, het groot onderhoud aan de toren van de Nieuwe Kerk in Delft. In het begin vond ik dat natuurlijk best een beetje spannend – ik ben nu binnen het bureau verantwoordelijk voor de miljoenenprojecten en dat moest echt wel eventjes indalen – maar het is kicken!”
Terug naar de vraag van wat een restauratie-architect eigenlijk doet. “Tja, als je ontwerp van een nieuwbouwproject maakt, is daar na de bouw fysiek het resultaat van te zien. Als ik iemand de Domtoren laat zien en zeg dat we dat en dat hebben vervangen, dan is daar vaak niets van te zien. Ons werk is vrijwel onzichtbaar. En weet je wat het is? Dat is eigenlijk het mooiste compliment dat we kunnen krijgen.”