Tekst: Wilbert Leistra
Foto’s: Beeld- en Steenhouwersatelier Joop Utens, Carrières du Hainaut en ARK Natuurontwikkeling

De Europese Atlantische steur is de grootste vis die thuishoort in Nederland. Vroeger kwam de vis algemeen voor in alle grote rivieren in West-Europa, maar hij stierf bijna overal uit door watervervuiling, overbevissing, dammen en riviercorrecties. Nu probeert een aantal natuurorganisaties in het kader van het Droomfondsproject Haringvliet de steur weer naar Nederland terug te halen. Onder andere om het Haringvliet – dat door de Deltawerken sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw is afgesloten – op een kier te zetten. Door de vrije doorgang van zoet naar zout en het brakke water verandert het leefmilieu en kan de steur wellicht terugkeren. Want als de steur kan overleven, geldt dat als een teken voor een vrije doorgang van andere trekvissen. Als symbool van dit project wilden de organisaties een standbeeld aan het Haringvliet in Hellevoetsluis. “Hiervoor zijn we op zoek gegaan naar een beeldhouwer die een dergelijk project aan kon, bij voorkeur in het bezit van een freesmachine die het proces kon vergemakkelijken. Zo zijn we uitgekomen bij Michel Utens van Beeld- en Steenhouwersatelier Joop Utens in Echt”, legt Ernst Schrijver uit. Hij is projectmedewerker bij ARK Natuurontwikkeling uit Nijmegen.

Staartvin

De Europese steur die op 8 januari 1926 in de Rijn bij het Duitse Rees werd gevangen, staat model voor het standbeeld. Die steur had een lengte van 3 meter en 26 centimeter. Jeroen Helmer – een microbioloog annex kunstenaar – werd bij het project betrokken voor het maken van een klein model van piepschuim. Dit modelletje werd gescand en opgeschaald in purschuim om een meer gedetailleerde maquette te kunnen maken. Het maakte wel al duidelijk dat de staartvin een kwetsbaar onderdeel van het beeld zou kunnen worden, aldus Utens. “Dit hebben we ondervangen door de staartvin in het blok te verwerken.”
“Deze maquette van purschuim was een maatje groter en bevatte veel meer details. Het voorwerk kon het beste met de cnc-machine gedaan worden, omdat we nu een goed en natuurgetrouw model hadden. Dat was budgettechnisch ook veel gunstiger. Uiteindelijk hebben we een scan gemaakt van dit model en uitvergroot naar de vis op ware grootte”, legt Utens uit.  

Blok

Vanwege het prijsaspect is overwogen om het beeld van Chinese hardsteen te maken. Toch ging deze optie al snel van tafel, vertelt Schrijver. “De keuze voor Belgische blauwe hardsteen in plaats van een Chinese variant is bewust gemaakt. Lokaal outsourcen is namelijk minder schadelijk voor de omgeving als je bijvoorbeeld denkt aan het vervoer. Bovendien zorgt het voor een beter controleerbaar en beter te volgen project.” Utens voegt eraan toe: “We hebben het hier over de Europese steur. Dan is het natuurlijk mooier om een steen met fossielen te kiezen uit het gebied waar de vis in principe heeft kunnen zwemmen, want de steur is een prehistorische vis.”

Zoektocht

De zoektocht naar een geschikt blok was nog wel een dingetje, vertelt Utens. “Je hebt het over een blok met een immense afmeting. Ik moest er een hebben van 360 x 165 en 70 cm dik. Ik ben met John Vis van Carrières du Hainaut onder in de put van de groeve in Soignies geweest om te kijken wat beschikbaar was. Uiteindelijk hebben we een blok gevonden waarvan de bovenste 50 cm supersteen was. Daar moest de vis uit gemaakt worden.”
Het blok woog 15,5 ton. “Dat was te zwaar om bij mij op de machine te laden”, zegt Utens. “Daarom heb ik op het buitenterrein in Echt er eerst in de breedte zo’n 30 tot 35 cm afgehaald. Het gewicht moest namelijk terug naar zo’n 14 ton voor de handling. Toen dat gelukt was, is de machine aan de slag gegaan op basis van de scan die ik had gemaakt. Laag voor laag werd van het blok afgepeld.”
Toen er voldoende lagen afgepeld waren, werd het werk naar het buitenterrein verplaatst. “Daar konden Helmer en Schrijver van ARK Natuurontwikkeling de vorderingen bekijken. Zij weten hoe de vis eruit ziet, maar hebben geen verstand van natuursteen en voor mij geldt precies het tegenovergestelde. Ik kon advies geven over hoe gedetailleerd het beeld kon worden en zij gaven aan welke details noodzakelijk waren. Bijvoorbeeld de snuit van de vis. Een steur van circa een meter heeft een spitse snuit, maar een van boven de 3 meter een stompere. Op dat gebied had ik dus geen zogenoemde kunstenaarsvrijheid.”

Bodem

De Europese Atlantische steur is een grondvis, hij leeft in de buurt van de bodem. Dit moest in het standbeeld ook naar voren komen, legt Utens uit. “De natuurstenen vis ligt als het ware op het blok. Daarom heb ik de oppervlakte eerst helemaal gespitst. In de fase van het afwerken en schuren heb ik continu overleg gevoerd met Helmer en Schrijver. Ook bijvoorbeeld over het infobord met een bankje dat bij het standbeeld geplaatst zou worden. De opdrachtgevers wilden oorspronkelijk een massief blok, maar dat vond ik niet subtiel. Daarom heb ik het blok verzaagd en de buitenkanten ruw gelaten. In de breuklaag van het bankje zijn fossiele schelpen te zien. Ik heb het geheel in Echt gemaakt op een stalen onderconstructie. Het geheel is naast het beeld geplaatst.”
De initiatiefnemers van het beeld zijn tevreden met het eindresultaat, aldus Schrijver. “Ik heb er de hele tijd me mijn neus bovenop gezeten en wist redelijk goed wat te verwachten. Toch was ik zelf overweldigd door het resultaat. Het verbaasde mij met name hoe indrukwekkend de grootte van de vis is wanneer het tastbaar is geworden. De combinatie van de grootte, de uitvoering, het materiaal en de uiteindelijke locatie zijn de succesfactoren van dit project geweest.”

Uitdaging

De grootste uitdagingen van het project vond Utens het vinden van een goed blok en de tijdsplanning. “Zo’n twee jaar geleden heb ik een blok bij de groeve gereserveerd, maar dat is uiteindelijk verkocht. Pas toen ik een nieuw blok in Soignies vond, viel alles op zijn plek. Het is me denk ik goed gelukt om het natuurgetrouwe van de vis over te brengen op de steen. Daar had ik al ervaring mee, gezien de walvis van 7 m die ik zo’n tien jaar geleden voor Bataviastad heb gemaakt. Qua tijdsplanning had dit project een strakke deadline; vanaf het moment dat het blok in Echt binnenkwam tot de onthulling in juni zat amper drieënhalve maand.”

Gekweekt

De doelstelling van dit project was volgens Schrijver het informeren over de Europese Atlantische Steur. “En over het herintroductieproject waar wij als ARK Natuurontwikke-ling met partners als Wereld Natuur Fonds en Sportvisserij Nederland aan werken. Daarnaast wilden we zorgen voor verwondering onder de bezoekers. Dit is in mijn ogen meer dan geslaagd. Net als onze projecten wilden we dit beeld ook toegankelijk maken voor het publiek. Ik heb al foto’s ontvangen van mensen die er op zitten en naast liggen. Dit is precies wat we wilden bereiken”, vertelt Schrijver enthousiast. ”Door een goede samenwerking met de gemeente Hellevoetsluis, heeft dit beeld zijn plek aan het Haringvliet verkregen, waar het thuis hoort.”
En is de steur terug? “Dat is nog afwachten. In 2012 en 2015 zijn de in het Zuid-Franse Gironde gekweekte steuren in de Rijn uitgezet. Ze hebben de zee bereikt, maar biologen weten nu nog niet of ze terugzwemmen naar de Rijn bij Nijmegen of naar Gironde waar ze vandaan komen. Dat zal de komende paar jaar moeten gaan gebeuren. Ik vind het erg leuk om ook de geschiedenis achter zo’n beeld te weten”, besluit Utens.